Σχεδόν 80 χρόνια μετά σε μια πολύ ευαίσθητη περίοδο για την Ελλάδα, μαζικοί τάφοι στη Θεσσαλονίκη άνοιξαν και μιλούν για τους εκτελεσμένους του Εμφυλίου. Με εκείνη την τρύπα στο κρανίο, όπως τους δικούς μας αγνοούμενους. Άνθρωποι που πολέμησαν για την Ελλάδα και εκτελέστηκαν χωρίς δίκη από Έλληνες. Όπως η κόρη και ο γαμπρός της εγγονής του Μάρκου Μπότσαρη…
«Οι τάφοι μιλούν» έλεγε ο αείμνηστος φίλος Ξενοφών Καλλής που ανάλωσε ολόκληρο τη ζωή του στη διακρίβωση της τύχης των αγνοουμένων. Θυμήθηκα τα λόγια του τις προάλλες όταν διάβασα στην αθηναϊκή Εφημερίδα των Συντακτών την είδηση ότι οστά ανθρώπων εντοπίστηκαν σε ομαδικούς τάφους στην περιοχή πίσω από το Γεντί Κουλέ, στο Επταπύργιο Θεσσαλονίκης. Οι σκελετοί εντοπίζονται γυμνοί, ξυπόλητοι, ο ένας δίπλα στον άλλον, όλοι με τη χαρακτηριστική οπή στο κρανίο από τη βολή της εκτέλεσης. Όπως και πολλοί των αγνοούμενων της Κύπρου.
Δες όμως αδελφέ μου που η συλλογική μνήμη παραμένει ζωντανή όσα χρόνια κι αν περάσουν! Γη ποτισμένη με αίμα η περιοχή πίσω από το Επταπύργιο Θεσσαλονίκης, το οποίο δεν ήταν μόνο κολαστήριο για τους κρατούμενους -πολιτικούς και ποινικούς- αλλά και τόπος μαζικών εκτελέσεων κομμουνιστών καταδικασμένων σε θάνατο από τα έκτακτα στρατοδικεία, την περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Σύμφωνα με την εφημερίδα «σε αυτόν τον τόπο, κάποτε εκτός πόλης, τώρα εντός του αστικού ιστού, όχι μόνο έγιναν περί τις 400 εκτελέσεις ανθρώπων, αλλά, επιπλέον, οι νεκροί δεν παραδόθηκαν ποτέ στους οικείους τους.
Τα δάκρυα των συγγενών δεν έπεσαν ποτέ πάνω σε τάφο των δικών τους ανθρώπων και αυτό είναι ένα ιστορικό άγος, ενώ το ρίγος που κουβαλάει τούτη η ιστορία σέρνεται μέχρι τις μέρες μας, 70 χρόνια μετά». Στην τελευταία πράξη του δράματος, στην κορύφωση, ήδη συγγενείς των εκτελεσμένων αδημονούν και ετοιμάζονται να δώσουν DNA για την αναγνώριση των οικείων τους, έχοντας συμπαραστάτη το ΚΚΕ, με το κόμμα να επιτηρεί βήμα προς βήμα και τις διαδικασίες εκταφής και να οργανώνει τις διαδικασίες για την τράπεζα βιολογικού υλικού, με βάση την οποία θα γίνουν οι τελικές αναγνωρίσεις...
Από την περασμένη εβδομάδα, οι στίχοι του Μανόλη Αναγνωστάκη, του θανατοποινίτη κρατούμενου στο Επταπύργιο -που γλίτωσε τελικά-, βγαίνουν από τις σελίδες των βιβλίων του και αποκτούν υλική υπόσταση «Εδώ/Κάτω από την καρδιά μου/Καρφώθηκαν οι σφαίρες οι πρωινές/Μπήγονται ολοένα και πιο βαθιά». «Επιτηρούμε κάθε βήμα στην απομάκρυνση των νεκρών, τη μεταφορά και προστασία τους», δηλώνει ο Θεοδόσης Κωνσταντινίδης, πρώην βουλευτής Θεσσαλονίκης και μέλος της επιτροπής Μουσείων της Κ.Ε. του ΚΚΕ. «το Κόμμα θα πάρει πρωτοβουλίες, για να διαπιστώσουμε ότι όλα έγιναν και θα γίνουν από εδώ και πέρα όπως πρέπει.
Ήδη έχουμε κατάλογο συγγενών των εκτελεσμένων και θα γίνουν ανακοινώσεις σε επόμενη φάση. Έχουμε καταρτίσει έναν κατάλογο περί τα 400 άτομα που έχουν εκτελεστεί με στοιχεία που έχουμε συγκεντρώσει από δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής αλλά και πρακτικά δικαστικών αποφάσεων. Όσα λέει ο κ. Κωνσταντινίδης τα επιβεβαιώνει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες το στέλεχος του ΚΚΕ, Αγάπιος Σαχίνης -γιος του ιστορικού στελέχους του ΚΚΕ, Μήτσου Σαχίνη, και για χρόνια επικεφαλής της παράταξης του κόμματος στον δήμο Θεσσαλονίκης-, ο οποίος φέρει το όνομα του εκτελεσμένου στο Επταπύργιο θείου του, όταν εκείνος ήταν σε ηλικία μόλις 19 ετών.
Σημειώνει μάλιστα πως, «εκτός από το ίδιο όνομα με τον θείο μου, μας συνδέουν και... οι αριθμοί. Εκείνος εκτελέστηκε στις 31 Αυγούστου 1949, σε ηλικία 19 ετών, και αντιστοίχως εγώ στις 31 Αυγούστου 1967, σε ηλικία 19 ετών, είχα καταδικαστεί από τη δικτατορία σε φυλάκιση 20 χρόνων. Θυμάμαι ακόμη τη συνάντηση στις φυλακές με τον Χρόνη Μίσσιο, ο οποίος είχε παραδώσει στην οικογένειά μας το τελευταίο γράμμα του θείου μου και συνάντησε ξανά μετά από χρόνια πάλι στη φυλακή άλλον έναν Αγάπιο Σαχίνη, δηλαδή εμένα».
Ο καθηγητής Οφθαλμολογίας της Ιατρικής του ΑΠΘ, Σταύρος Δημητράκος, φέρει το ίδιο όνομα με τον αδελφό του πατέρα του που εκτελέστηκε στις 6 Μαΐου 1948 σε ηλικία 37 ετών. Ο Σταύρος Δημητράκος μιλά για τον συνονόματο θείο του ότι υπήρξε «ήρωας των αλβανικών βουνών και μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης στην κατεχόμενη από τους ναζί Θεσσαλονίκη. Τιμημένος με Αριστείο Ανδρείας για τα ανδραγαθήματά του στην απόκρουση της επίθεσης του Μουσολίνι κατά της Ελλάδας, στο εκτελεστικό απόσπασμα ύστερα από οκτώ χρόνια με την προσβλητική, σκηνοθετημένη και αναπόδεικτη κατηγορία της κατασκοπίας στα μαύρα χρόνια του Εμφυλίου».
Ο Μάριος Κώστογλου γεννήθηκε το 1937 στη Θεσσαλονίκη, μεγάλωσε στις γειτονιές της Ανω Πόλης (οδός Αθηνάς), θεωρείται θρυλική μορφή στη μουσική αφού ως κιθαριστής έχει συνεργαστεί με σχεδόν όλους τους σημαντικούς δημιουργούς και ερμηνευτές, τον Στράτο Παγιουμτζή, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Απόστολο Καλδάρα, τον Ακη Πάνου, τον Μάνο Λοΐζο αλλά και την Πόλυ Πάνου, τη Μαρινέλλα, τη Ρίτα Σακελλαρίου, τη Βίκυ Μοσχολιού, ενώ έχει γραφτεί και ένα βιβλίο για τη μουσική δράση του. Δεν είναι όμως γνωστό στο ευρύ κοινό ότι η μητέρα του και ο πατέρας του εκτελέστηκαν την περίοδο του εμφύλιου πολέμου. Λέει ο ίδιος: «Η μητέρα μου Ελένη Θεοχαρίδου ήταν δασκάλα και επικεφαλής ομάδας του ΕΑΜ από 50 άτομα. Συνελήφθη στη Θεσσαλονίκη, φυλακίστηκε και βασανίστηκε στην Ασφάλεια, καταδικάστηκε από το στρατοδικείο τρις σε θάνατο, φυλακίστηκε στο Επταπύργιο και εκτελέστηκε τον Οκτώβριο του 1948.
Ήμουν 11 ετών τότε και η μητέρα δεν ήταν ούτε 40 χρόνων. Ξέραμε ότι η μητέρα μετρούσε ώρες, η απώλειά της όμως ήταν θανατηφόρα για τη γιαγιά μου (Μαρία Μπότσαρη) η οποία ήταν απόγονος του Μάρκου Μπότσαρη και συμπολεμίστρια του Παύλου Μελά. Ο πατέρας μου Μιχαήλ Κώστογλου εκτελέστηκε την ίδια περίοδο στον Βόλο και ρίχτηκε σε κάποια χαράδρα, άγνωστο πού»… Παρακολούθησα μια αφήγηση του Απόστολου Καλδάρα για το σπουδαίο τραγούδι του, «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», στη «Μηχανή του Χρόνου, σύμφωνα με την οποία, «το τραγούδι γράφτηκε με αφορμή τις συλλήψεις αριστερών κατά τον Εμφύλιο. Ο Καλδάρας το εμπνεύστηκε κοιτώντας τις φυλακές του Γεντί Κουλέ στη Θεσσαλονίκη, όπου οδηγούνταν κάποιοι από τους συλληφθέντες.
Ο Τρικαλινός συνθέτης και στιχουργός είχε εγκαταλείψει την πατρίδα του και βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη, όπου σπούδαζε στη Γεωπονική και παράλληλα δούλευε σαν μουσικός. Αριστερός και ο ίδιος, είχε διηγηθεί είχε διηγηθεί σε συνέντευξή του στον ερευνητή ρεμπέτικου τραγουδιού, Παναγιώτη Κουνάδη: «Ήμουν στη Θεσσαλονίκη, με την πρώτη κυβέρνηση του Οκτώβρη του 1944. Μετά τον Δεκέμβρη άρχισαν οι πρώτες συλλήψεις των αριστερών, των κομμουνιστών, που τους πιάναν και τους κλείναν στο Γεντί Κουλέ. Μια μέρα ανεβήκαμε στο Επταπύργιο που ήταν το σπίτι κάποιου φίλου του.
Εκείνη τη φορά μου ‘κανε εντύπωση πως ήταν σούρουπο, η βραδιά διαφορετική, ποιος ξέρει και βλέπω τη σιλουέτα του Επταπυργίου, των τειχών εκεί πέρα που ήταν οι φυλακές και μου ‘κανε εντύπωση. Κοίτα, τώρα λέω, εκεί μέσα πίσω απ’ τα τείχη αυτά είναι οι φυλακές. Και ‘κει μαζεύουν αυτούς τους ανθρώπους και τους κλείνουν φυλακή. Κι έτσι αυτή η εικόνα μου ‘δωσε την έμπνευση να γράψω το τραγούδι. Οι στίχοι του τραγουδιού ενόχλησαν τη λογοκρισία, η οποία το απαγόρευσε». Έτσι ο Καλδάρας αναγκάστηκε να αλλάξει τους στίχους. Οι αρχικοί στίχοι που απορρίφθηκαν έλεγαν: «Νύχτωσε και στο Γεντί, το σκοτάδι είναι βαθύ, κι όμως ένα παλικάρι δεν μπορεί να κοιμηθεί. Άραγε τι περιμένει, όλη νύχτα ως το πρωί, στο στενό το παραθύρι, που φωτίζει το κελί. Πόρτα ανοίγει, πόρτα κλείνει, μα διπλό είναι το κλειδί, τι έχει κάνει και το ρίξαν το παιδί στη φυλακή».
Το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», του Απόστολου Καλδάρα, είναι ένα από τα πιο γνωστά ρεμπέτικα τραγούδια, που έχει τραγουδηθεί από πολλούς καλλιτέχνες σε επανεκτελέσεις (Γιάννης Πουλόπουλος, Γιώργος Νταλάρα, Τζένη Βάνου, Μαρινέλα, Γιώτα Λύδια και άλλοι... Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1947 με τη φωνή της Στέλλας Χασκίλ.
Πολύ σοφά ο Σεφέρης έγραψε ότι η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονά!
